ÖNSÖZ
"Beşikten mezara kadar kontrol" politikası ile ortaya çıkan atık yönetim kavramının temel etkenleri yönetim bilimlerindeki sistematik yaklaşımları en çok tehlikeli atık yönetimi için kullanmayı gerektirmektedir. Atık kelimesinden korkan insanoğlu tehlikeli atık kavramından daha çok korktuğu halde atığı da tehlikeyi de kendisinin yarattığını anlamamakta ısrar etmektedir. On binlerce tehlikeli maddeyi üretme ve tüketme sürecinde iken yönetim zaferleri oluşturanlar bu süreçlerden oluşan atıkların yönetimine de aynı ilgiyi göstermelidir. Çevreyi sürdürülebilir kalkınma koşuluyla yönetmek mümkün değildir. Ekonomik, sosyal ve politik faktörleri de içeren bir çevre yönetim sistemi ile ancak sürdürülebilir bir yaşam sağlanabilir. Bir çevre yönetim sisteminde tehlikeleri, zararları ve zorlukları ile en önemli yeri tehlikeli atıklar ve tehlikeli maddeler almaktadır. Buna rağmen tehlikeli sıfatıyla tanımlanan bu atıklar yanlış kavram ve yönetim anlayışı ile hala ortada bir sorun olarak durmaktadır. Bu kavramsal yanlışlık ve boşluklar genellikle tehlikeli madde ile tehlikeli atık kavramını ayırmada, arıtma, depolama ve son uzaklaştırma ile süren yönetim seçeneklerinde ve yasal çerçevedeki tehlikeli atık listeleri ile olan uyuşmazlıkta ortaya çıkmaktadır. Atık üreticileri atıklarının tehlikeli atık olduğunu kabul etmekte zorluk çıkarırken yasal çerçevedeki açıklar nedeniyle bilimsel ve etik olmayan yönetim biçimlerine başvurmaktadır. Atığı kaynağında azaltmak, geri kazanım, geri dönüşüm ve en uygun arıtma-uzaklaştırma gibi yöntemler yerine yakma, boşaltma, deniz diplerine uzaklaştırma gibi etik ve bilimsel olmayan yöntemler daha sık uygulanmaktadır. Yakılan atık dioksin içermediği halde atık yakma fırınlarından yayılabilecek dioksinin risklerini anlamak ve değerlendirmek yakma karan veren yöneticinin en önemli görevi olmalıdır. Sınırlar ötesi tehlikeli atık transferine olumlu bakılmaması ve uluslararası hükümranlık haklan ile atık ticaretinin reddedilmesi gerekir. Çünkü ekosistem sınırlan ile ülkelerin sınırlan aynı değildir ve uluslararası kabul görmüş ortak bir yönetim biçimi henüz belirlenememiştir. Daha da ötesi ülkelerin tehlikeli atık yasalarının bunu sağlaması mümkürı görülmemektedir.
Bu kitap yukarıdaki bakış açısıyla çevre bilimleri ve mühendisliği alanında konu ile ilgili kesimlere öğreti olabilecek şekilde tasarlanmaya çalışılmıştır. Tüm bölümleri büyük ölçüde lisans öğrencilerine yönelik akademik bir dille yazılmış ders kitabı olmasına rağmen atık üreticilerine, yasa yapıcılara veya karar vericilere yönetim temelinde yeni ve model olabilecek araştırma ve uygulama örnekleri de içermektedir. Teknik, yasal ve kavramsal olarak oldukça sık karşılaşılan kelime, deyim ve tanımlar bir sözlükçe ile verilmiştir.
Bilim sadece anlamak ve öğrenim ise onu yakalamaktır. Okuyucu bu kitapta da literatürden alıntılar ve aktarılanlar yanında yönetmelik ve yasaların karmaşık cümlelerinden oluşmuş bir öğreti ile karşılaşabilir. Öğrenmenin güzelliği öğretinin basit oluşundadır. Bu güzelliği yakalamak için ezberlenen ve tekrarlanan cümlelerin olduğu keskin virajlı zor sayfaları güvenle geçip kitaptaki özgünlüğü ve basitliği barındıran eve ulaşmalısınız. Umutsuz ve yorgun olursanız eğer, o ev halkından değilsiniz demektir ...
İlhan TALINLI
İçindekiler
ÖNSÖZ........................................................................................................................................XV
1. TEHLİKELİ ATIK KAVRAMI............................................................................................. 2
1.1. Giriş 2
1.2. Problemin Tanımı 2
1.3. Tehlikeli Atıkların Tarihsel Gelişimi
2. TEHLİKELİ ATIKLAR: TANIMLAMA VE SAPTAMA................................................ 12
2.1. Tehlikeli Atıkların Tanımı 12
2.2. Tehlikeli Atık Tanımları 15
2.3. Tehlikeli Atık Tanım ve Tespitinde Yasal Gelişim 16
2.4. Tehlikeli Atık Listeleri 17
2.4.1 EPA Yönetmeliklerine Göre Listeler 17
2.4.2. EEA Yönetmeliklerine Göre Listeler 19
2.4.3. EPA Yönetmeliklerine Göre Tanımlama 20
2.5. Tehlike Kriterleri ve Saptama Yöntemleri 33
2.6. EPA Yönetmeliğine Göre Arıtma, Depolama ve Uzaklaştırma Teknolojileri 34
TEHLİKELİ MADDELER................................................................................................... 42
3.1. Tehlikeli Maddeler ve Çevresel Sorunlar 42
3.2. Tehlikeli Maddelerin Kontrolü için Yaklaşım 43
3.3. Tehlikeli Maddeler 43
3.4. Tehlikeli Maddeler Hakkındaki Yasal Tanımlar 48
3.5. Tehlikeli Maddelerin Özellikleri 50
3.6. Tehlikeli Maddelerin Sınıflandırılması 68
3.7. Türkiye de Tehlikeli Maddeler İle İlgili Yasal Düzenlemeler 78
3.8. Çevresel Risk Değerlendirmesi 86
3.9. Çevresel Risk ve Etki Değerlendirmede Disiplinlerin Etkileşimi 95
3.10. Kaza İle Madde Dökülmelerinin Çevresel Etkileri 100
3.11. Tehlikeli Madde Kazaları ve Eylem Planları 103
TEHLİKE KRİTERLERİ, ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ VE UYGULAMALARI........... 116
4.1. Parlayıcılık-Yanıcılık 116
4.2. Koroziflik 117
4.3. Reaktiflik 117
4.4. Zehirlilik(Toksisite) 118
TEHLİKELİ ATIK SAPTAMA YÖNTEMİ ..................................................................... 142
5.1. Tehlikeli Atık Saptama Yaklaşımı 142
5.2. Derecelendirme Sisteminin Ölçeklendirilmesi 149
5.3. Tehlikeli Atık Saptama Modelinin Uygulandığı Örnekler 149
5.4. Saptama Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve Yönetim Önerileri 149
TEHLİKELİ ATIK YÖNETİMİNDE ARITMA, DEPOLAMA, UZAKLAŞTIRMA . 156
6.1. Tehlikeli Atık Yönetiminde Arıtma, Depolama, Uzaklaştırma 156
6.2. Tehlikeli Atıkların Depolanması 164
6.3. Tehlikeli Atık Arıtma Yöntemleri 171
6.4. Stabilizasyon/Solidifikasyon ve Uzaklaştırma 177
6.5. Tehlikeli Atıkların Yönetimi için Sistematik Yaklaşım 178
6.6. Atık Formu Önceliği ile Atık Yönetim Seçenekleri 186
TEHLİKELİ ATIK YÖNETİMİNDE ATIK AZALTIMI, GERİ KAZANIM, GERİ
DÖNÜŞÜM VE TEKRAR KULLANIM ........................................................................... 200
7.1. Atık Azaltım Yöntemleri 200
7.2. Geri dönüşüm(recycling) 202
RADYOAKTİF ATIKLARIN YÖNETİMİ ...................................................................... 216
8.1. Giriş 216
8.2. Radyoaktivite Ölçüm Birimleri 218
8.3. Radyasyona Maruz Kalma ile Oluşan İnsan Sağlığı Etkileri 222
8.4. Radyasyondan Korunma 222
8.5. Radyolojik İzleme Programları 223
8.6. Çevre Bilimleri Açısından Radyoaktivite 224
8.7. Radyoaktif atıkların yönetimi 229
8.8. Avrupa Birliği Fransa Örneğinde Radyoaktif Atık Yönetimi 230
TIBBİ ATIKLARIN YÖNETİMİ ...................................................................................... 236
9.1. Giriş 236
9.2. Tıbbi atıkların Yönetimi 237
9.3. Tıbbi faaliyetlerde oluşan radyoaktif atıklar ve yönetimi 240
9.4. Arıtma ve uzaklaştırma 241
TEHLİKELİ ATIK VE MADDE İLE İLGİLİ İŞÇİ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ..... 244
10.1. Giriş 244
10.2. Tehlikeli madde kazaları ile ilgili yönetim faaliyetleri 246
10.3. Müdahale Seçenekleri için Kişisel Koruma Ekipmanlarının Tanımlanması 258
10.4. Tehlikeli maddelerle ilgili acil durumlara ilk müdahale rehberi 260
EK-1: US EPA TEHLİKELİ ATIK LİSTELERİ .................................................................. 269
EK-2: AVRUPA BİRLİĞİ ATIK KATALOĞU-TEHLİKELİ ATIK LİSTELERİ .......... 301
SÖZLÜKÇE VE KISALTMALAR ......................................................................................... 303
DİZİN ......................................................................................................................................... 311
Şekiller Listesi
Şekil 1.1. Yüzey suyuna tehlikeli atık deşarjı sonucu oluştuğu düşünülen balık ölümleri 4
Şekil 1.2. İstanbul Tuzlada açık alana gömülen tehlikeli atık varillerinin ortaya çıkarılması 6
Şekil 1.3. Tersane sektöründe boya sökümü ile oluşan su kirlenmesi 6
Şekil 1.4. Tersane sektöründe raspa gridi ile boya sökümü ve oluşan su kirlenmesi 7
Şekil 2.1. Çevre bilimleri ve mühendisliği alanında tanımlanmış atıklar 12
Şekil 2.2. Avrupa Atık Kataloğunda Tehlikeli Atık Tanımlama Akım Şeması 25
Şekil 3.1. Bozulmuş veya işlevini kaybetmiş tehlikeli maddelerden oluşan tehlikeli atıklar 44
Şekil 3.2. Toksisite tehlikesi gösteren kimyasal madde varillerinin yapı malzemesi olarak kullanılması 44
Şekil 3.3. Denizde petrol tankeri kazası ile oluşan yangın ve çevre kirlenmesi 47
Şekil 3.4. Petrol boru hattından dökülen petrol ile toprak kirlenmesi 48
Şekil 3.5. Denize petrol dökülmesi ile etkilenmiş bir su kuşu 48
Şekil 3.6. Su ile karışmayan sıvıların özgül ağırlığına göre yangın söndürme kararı 52
Şekil 3.7. Bir reaksiyon için aktivasyon enerjisi diyagramı 54
Şekil 3.8. Tipik bir doz-tepki eğrisi 61
Şekil 3.9. İki maddenin doz-tepki eğrilerinin karşılaştırılması 62
Şekil 3.10. Tehlikeli maddeye maruz kalma şekilleri (Solunum , ağız yolu, doğrudan temas veya enjeksiyon) 63
Şekil 3.11. Kimyasalların etkileşimi 65
Şekil 3.12. USDOT sınıflamasına göre Sınıf 1 Patlayıcılar ve sınıf 2 gazlar için standart plaka ve etiketler 72
Şekil 3.13. Zararlı Kimyasal Madde ve Ürünlerinin Kontrolü Yönetmeliği EK-IV de belirtilen etiketlemede kullanılacak işaretler 77
Şekil 3.14. NFPA 704 sistematiğine göre tehlike işaretlerinin renk kodlaması 81
Şekil 3.15. NFPA göreceli tehlike/zarar numaralandırması 81
Şekil 3.16. Güvenlik, Sağlık ve Çevrenin Kesişimi 87
Şekil 3.17. A.B.D. Çevre Koruma Ajansı (E.P.A.) Ekolojik Risk Değerlendirmesi Kılavuzu [27] 93
Şekil 3.18. Çevresel risk ve etki değerlendirmesi arasındaki ilişki. 94
Şekil 3.19. Çevresel risk öngörme ve etki değerlendirmede disiplinler arası organizasyon 96
Şekil 3.20. ERA-EIA-EMS ilişkisi[17] [28] 98
Şekil 3.21. Tank hacminin yarısı kadar sızdırmaz bir koruyucu tank ile depolama 99
Şekil 3.22. Suda Kirleticilerin çevresel dağılım prosesleri 101
Şekil 3.23. DDT nin su ortamındaki konsantrasyonları ve besin zincirindeki doz artışı (biomagnification) 103
Şekil 3.24. İlk müdahale ekibinin görevleri 106
Şekil 4.1. Toksisite için Risk Karakterizasyonu Prosesi 128
Şekil 4.2. Doz ile tepki ilişkisini gösteren bir eğri 130
Şekil 4.3. Deri endüstrisi Atıksu arıtma sistemi çamurları için EC50 değeri 132
Şekil 4.4. 2-4 D üretim atıkları için EC50 değeri 132
Şekil 4.5. DMSO için EC50 değerinin elde edilmesi 135
Şekil 4.6. THF için çizilmiş EC50 grafiği 135
Şekil 4.7. Solventlerin ve solvent-numune karışımlarının toksisitelerinin karşılaştırılması 136
Şekil 5.1. Tehlikeli Atık Tespitinde Kavramsal Sorgulama Düzeni[1] 143
Şekil 5.2. Tehlikeli atık saptamada kum saati skalası 149
Şekil 6.1. Endüstriyel atıklar için arıtma ve uzaklaştırma seçenekleri[1][3] 158
Şekil 6.2. Hurda aküden ikincil kurşun üretiminde oluşan cüruf formunda tehlikeli atık 160
Şekil 6.3. Cüruf örneğinin öğütülmesi ve çimento ile harçlanması 160
Şekil 6.4. Cürufun çimento ile bağlanması ve S/S prosesi ile üretilen briketler[8] 161
Şekil 6.5. Bir konteynerde kontrolsüz olarak geçici depolanmış karışım tehlikeli atık 164
Şekil 6.6. Varillere depolanmış tehlikeli atıklar 165
Şekil 6.7. Güvenli iki katmanlı bir düzenli depolama sisteminin şematik en kesiti[10] 167
Şekil 6.8. Sızmalara karşı güvenlikli bir KTU alanı için örtüleme[11] [12] 168
Şekil 6.9. Çift astarlı bir atık havuzu kesiti [11] 169
Şekil 6.10. Tehlikeli Atık derin kuyu uzaklaştırması en kesiti[11] 170
Şekil 6.11. TA yönetiminde Arıtma ve Uzaklaştırma seçeneklerini saptamak yaklaşımı 182
Şekil 6.12. TA yönetiminde temel faktörlere göre sistematik yaklaşım 183
Şekil 6.13. Tüm prosesleri içeren bir tehlikeli atık alanı için proses akım şeması 184
Şekil 6.14. Tehlikeli atık alanı giriş-kabul işlemleri 184
Şekil 6.15. Çamur formunda TA yönetimi için akım şeması 187
Şekil 6.16. Sıvı formda TA yönetimi için akım şeması 188
Şekil 6.17. Katı formda TA yönetimi için akım şeması 188
Şekil 6.18. Tükenmiş Basınçlı Gaz Tüpleri formunda TA yönetimi için akım şeması 189
Şekil 6.19. Varil, konteyner ve bidon formunda TA yönetimi için akım şeması 190
Şekil 6.22. Dökülmüş, saçılmış maddeler ile oluşan TA yönetimi için akım şeması 193
Şekil 7.1. EPA’ya Göre Atık Azaltım Teknikleri [1][4] 201
Şekil 7.2. Ters akımlı çoklu tank durulama sistemi[6] 204
Şekil 7.3. (a) Tek kademeli durulamalar ile alkali ve asit yıkamalı kaplama prosesi (b) İki kademe
durulama asit yıkama ve tek kademe durulama kaplama prosesi (c) Üç kademeli durulamanın asit
ve fosfatlamaya pozisyonla uygulanması 206
Şekil 7.4. Bir televizyondaki maddelerin kompozisyonu 209
Şekil 7.5. Bir televizyondaki bileşenlerin kompozisyonu 209
Şekil 7.6. Televizyon Atıklarının Arıtımı için Yönetim Modeli[7][20] 211
Şekil 8.1. Nükleer Fizyon Reaksiyonu 217
Şekil 8.2. Nükleer Yakıt Döngüsü 226
Şekil 9.1. Biyolojik tehlike gösteren enfeksiyonel maddeler plakası 238
Şekil 10.1. USEPA güvenlik sevilerine göre korunma giysi ve ekipmanları 261
Şekil 10.2. İlk izolasyon ve koruma alanı sınırları 265
Tablolar Listesi
Tablo 2.1. EPA F listesine ait örnekler 18
Tablo 2.2. EPA K listesine ait örnekler 18
Tablo 2.3. Bir atığı “tehlikeli atık” yapan tehlikelilik özellikleri(EEA) 22
Tablo 2.4. Bir atığı tehlikeli yapan özellikler için sınır değerler(EEA) 24
Tablo 2.5. EEA da tehlikeli atık saptamasında yardım alınacak yönergeler(direktifler) 26
Tablo 2.6. Bir atığın H1, H2, H9, H12, H13 ve H14 özellikleri ile değerlendirilmesi 26
Tablo 2.7. Bir atığı “tehlikeli atık” yapan özelliklerin saptanmasına yönelik uygulanan test yöntemleri
ve yöntemlerin sakıncaları 29
Tablo 3.1. 1959-92 yılları arasında meydana gelen kaza ve felaketler 45
Tablo 3.2. pH skalası 56
Tablo 3.3. Klor için veri tablosu 59
Tablo 3.4. Yüksek derecede tehlikeli maddelerin biyolojik grup sınıflandırması 70
Tablo 3.5. Yüksek derecede tehlikeli maddelerin grup olarak sınıflandırılması 70
Tablo 3.6. Sağlık için NFPA 704 dereceleme sistemi 82
Tablo 3.7. Parlayıcılık için NFPA 704 dereceleme sistemi 83
Tablo 3.8. Reaktiflik için NFPA 704 dereceleme sistemi 84
Tablo 3.9. NFPA Özel Tehlike İşaretlerinin Açıklaması 84
Tablo 3.10. Topraktaki zehirli maddelerin kararlılığını etkileyen faktörler 102
Tablo 3.11. USEPA' nın tehlikeli madde yayılma kaynakları araştırma sonuçları [31] 105
Tablo 4.1. Kirleticilerin Toksisite Özelliği için Maksimum Konsantrasyonlar 122
Tablo 4.2. Atıkların düzenli depo tesislerine depolanabilme kriterleri (Ek-11 A, TAKY) 123
Tablo 4.3. Gerçek Atık Örneklerinin EC50 değerleri ve değerlendirilmesi 133
Tablo 4.4. Yağ gres örneklerinin toksiste sonuçları 134
Tablo 5.1. Atık Tanımlama Kararı için Sayısal Değerler 144
Tablo 5.2. Tehlikeli Atık Listesine göre Derecelendirme Değerleri 145
Tablo 5.3. Ekolojik Etki Bileşenleri için Derecelendirme Değerleri 146
Tablo 5.4. Birleşik Potansiyel Riskler için Derecelendirme Değerleri (eşitlik 7) 147
Tablo 5.5. Eşitlik 9’ a göre dirençliliğin derecelendirme değerleri 148
Tablo 5.6. Atığın Fiziksel formu için f katsayısı değerleri 148
Tablo 5.7. Atığın miktarı için derecelendirme değerleri 148
Tablo 5.8. Derecelendirme sisteminin atık örneklerine uygulanması[1] 150
Tablo 6.1. Atık yönetimindeki kavramsal dizin[1][2] 157
Tablo 6.2. Tehlikeli Atık, Arıtma, Geri Kazanım ve Uzaklaştırma Prosesleri[4] 159
Tablo 6.3. Atığın fiziksel formu ile uygun arıtma ve uzaklaştırma prosesi arasındaki ilişki 185
Tablo 6.4. Atığın tehlike kriteri ile uygun arıtma ve uzaklaştırma prosesi arasındaki ilişki 185
Tablo 6.5. Atığın kompozisyonu ile uygun arıtma ve uzaklaştırma prosesi arasındaki ilişki 186
Tablo 7.1. Çoklu durulama tankı ters akım su debileri 1,2 204
Tablo 7.2. Farklı ülkelerde e-atıkların yasal tanım ve kaynakları[8] 208
Tablo 7.3. Ham madde yerine geri dönüşmüş madde kullanımında enerji tasarrufu[20] 210
Tablo 8.1. Radyasyon miktarları ve birimleri (SI ile ve SI olmaksızın) 219
Tablo 8.2. Reaktör sayıları ve elektrik üretimleri (2006 itibariyle) 231
Tablo 8.3. Nükleer enerjinin diğer kaynaklarla ekonomik olarak karşılaştırılması[16] 231
Tablo 8.4. Nükleer enerji ana proseslerinden oluşan atık miktarları 232
Tablo 8.5. Nükleer enerji proseslerinden CO2 salınımı 232
Tablo 9.1. Enfeksiyonel atıkların sınıflaması ve örnekleri 237
Tablo 9.2. Sıvı atıkların deşarjı için verilen sınır değerler 241
Tablo 10.1. Tehlikeli madde veri tablosu özeti 247
Tablo 10.2. Tehlikeli made veri tablosu için bilgi kaynakları 247
Tablo 10.3. Tehlikeli madde veri tablosu özeti (fiziksel özellikler) 248
Tablo 10.4. Fiziksel özellikler için bilgi kaynakları 248
Tablo 10.5. Tehlikeli madde veri tablosu özeti (kimyasal özellikler) 249
Tablo 10.6. Çözünürlük dereceleri 249
Tablo 10.7. Kimyasal özellikler için bilgi kaynakları 250
Tablo 10.8. Tehlikeli madde veri tablosu özeti (sağlık tehlikesi/zararı) 252
Tablo 10.9. Rölatif zehirlilik derecesi 254
Tablo 10.10. Sağlık tehlikesi/zararı için bilgi kaynakları 254
Tablo 10.11. Tehlikeli madde veri tablosu özeti (müdahale bilgisi) 255
Tablo 10.12. Müdahale bilgisinin elde edileceği bilgi kaynakları 256
Tablo 10.13. Tehlikeli Maddeler ve Dağılma Modelleri[6][7] 257
Tablo 10.14. REHBER 124: Gazlar-Zehirli ve/veya Korozif-Oksitleyici 262
Tablo 10.15. İlk izolasyon ve koruma faaliyeti mesafeleri 264