RİSK VE YÖNETİMİ – Mehmet Bolak
ÖNSÖZ
1998 yılında yayınlanmış olan “Finans Mühendisliği: Kavramlar ve Araçlar” adli kitabımın içinde ne kadar çok sayıda yazım ve kavram hatası bulunduğunu kısa süre içinde fark ettim ve bu hataları bir an önce düzeltebilmek için kitabın yeni baskısının yapılmasını beklemeye başladım. Ancak aradan nispeten uzun sayılabilecek bir süre geçmesine rağmen kitabın nüshasının tükenmemesi,, istediğim düzeltmeleri yapma imkanı bulmamı engelledi ve söz konusu kitabın basit düzeltmelerden öte daha ciddi gözden geçirmeye ihtiyacı bulunduğunu düşünmemi sağladı.
Finans mühendisliğinin en önemli ilgi alanının, işletmelerin maruz bulunduğu finansal risklerin ölçülmesi ve yönetilmeye çalışılması olması, kitabın da bu yönde geliştirilmesi yani, risk konusuna ağırlık verilmesi düşüncesini ortaya çıkardı. Bu düşünceden yola çıkarak düzenlenen bu yeni kitabın, eklenen yeni konular sonrasında, isminin de “Risk ve Yönetimi” olarak belirlenmesi daha uygun olacaktı.
Dört ayırım olarak düzenlenen kitabın birinci ayırımında iki bulunmakta, ilk de genel olarak risk kavramına değinilmekte ve risklerin sınıflandırılması üzerinde durulmaktadır. İkinci de ise risk ölçümünde kullanılan yöntemler tanıtılmaktadır.
Kitabın ikinci ayıranı, riskli yatırım projelerinin değerlendirilmesi konularına ayrılmıştır. Bu konular genellikle risk yönetimi kitaplarında değil, proje yönetimi kitaplarında ele alınmaktadır. Bununla birlikte, risk kavramı ile ilişkili konuların bir arada değerlendirilmesinin yararlı olabileceği düşünülmüş, öte yandan, risk yönetiminin öncesinde, kişilerin riske karşı tavır farklılıklarının proje seçimlerim nasıl etkileyeceğinin incelenmesi gerektiği fikrinden hareket edilmiştir. Bu kapsamda, önce belirsizlik altında karar verme kriterleri gözden geçirilmiş, daha sonra riskli yatırım projelerinin değerlendirilmesinde belirlilik eşdeğeri yöntemi ile riske göre ayarlanmış iskonto oram yöntemlerine değinilmiş, fayda teorisi, fayda birimleri yöntemi ve karar ağaçları tanıtılmıştır.
Kitabın en geniş ayırımı olan üçüncü ayırım, risk yönetimi araçlarına tahsis edilmiştir. Bu ayırımın ilk ünde genel olarak risk yönetimi kavramı ve yöntemleri tanıtıldıktan sonra, takibedenlerde; forward işlemleri, futures kontratları, swaplar, opsiyonlar, melez ve sentetik finansal araçlar gibi risk yönetiminde kullanılan araçlar incelenmiş, ayırımın son ünde ise risk yönetiminde en çok kullanılan yaklaşım olan “hedging” etkinliğinin nasıl değerlendirilebileceği konusu ele alınmıştır.
Kitabın en son ayırımını oluşturan son iki de, risk konusu portföy bakış açısı ile ele alınmıştır. Bu lerden ilkinde genel olarak portföy yaklaşımına değinilmiş, ikinci ve son de ise özellikle finansal kuramlarda risk yönetimi alanında son yıllarda artan bir ilgi görmeye başlayan “Riske Maruz Değer (Value at Risk: VAR)” konusu incelenmiştir.
Her zaman olduğu gibi, fazla iddialı olmaktan uzak, öncelikle lisans öğrencilerine referans kitap olması düşüncesiyle hazırlanan bu kitabın, gerek öğrencilere gerek konuyla ilgilenen diğer kişilere yararlı olmasını diler, özenli çalışmaları için Birsen Yayınevi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.
Prof. Dr. Mehmet BOLAK
İstanbul, 15 Ağustos 2004
İÇİNDEKİLER
RİSKİN TANIMI VE ÖLÇÜMÜ
MİSK TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI
Genel Olarak Risk Kavramı
Risklerin Sınıflandırılması
Firma Dışı - Firma içi Risk Unsurları
Yönetilebilir Riskler - Yönetilemez Riskler
Sistemik - Sistematik - Sistematik Olmayan Risk
Finansal Risk - Finansal Olmayan Risk
Piyasa Riski
Kredi Riski
Likidite Riski
Operasyonel Risk
Sabit Getirili Menkul Kıymetlerde Risk
Faiz Oranı Riski
Geri Ödenmeme Riski
Yemden Yatırım Geri Çağrılma ve Ön Ödeme Riskleri
Satınalma Gücü Kaybı Riski
MİSKİN ÖLÇÜLMESİ
Aralık (range) ve Yarı Kartillerarası Fark (semi interquartil range)
Varyans - Standart Sapma
Değişkenlik Katsayısı
Yan Varyans (semi varians)
Ortalama Mutlak Sapma
Sistematik Risk Ölçüsü Olarak Beta Katsayısı (P)
borçlanma Araçlarında Faize Karşı Duyarlılığın Ölçülmesi
Süre ve Düzeltilmiş Süre
Süre (duration)
Düzeltilmiş Süre (modified duration)
Baz Puamn Parasal Değeri’nin Getiri Karşılığı
AYIRIM RİSKLİ YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
BELİRSİZLİK ALTINDA KARAR VERME
Karar Matrisleri ve Baskın Çözüm
Wald Kriteri (Kötümserlik veya Maksimin)
Plunger Kriteri (İyimserlik veya Maksimaks)
Hurvvicz Kriteri (Ortalama)
Laplace Kriteri (Eşit Olasılık)
RİSKLİ YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Beklenen Değer - Risk - Değişkenlik Katsayısı
Belirlilik Eşdeğeri Yöntemi
Riske Göre Ayarlanmış Iskonto Oranı Yöntemi
İki Yöntemin Karşılaştırılması
FAYDA BİRİMLERİ YÖNTEMİ
Fayda Fonksiyonları
Fayda Fonksiyonlarının Çıkartılması ve Yatırım Kararlarında Fayda Birimlerinden Yararlanılması
KARAR AĞAÇLARI
AYIRIM RİSK YÖNETİMİNİN ARAÇLARI
RİSKİN YÖNETİLMESİ
Risk Yönetimi Kavramı
Risk Profilleri
Risk Yönetiminde Kullanılan Yöntemler
Sigorta
Aktif-Pasif Yönetimi (A/P Yönetimi)
Portföy Bağışıklama (Portfolio Immunization) Döviz Kum Riskine Karşı Aktif-Pasif Yönetimi “Hedging”
VADELİ İŞLEMLER (Forwards)
Döviz Kurları Hakkında Temel Bilgiler
Spot ve Vadeli Kurlar
Döviz Kurlarının Oluşumu
Faiz Oram Paritesi
Satın Alma Gücü Paritesi
Fisher Eşitliği
Döviz Kuru Kotasyonu
Spot Piyasalarda Döviz Kuru Kotasyonu
Çapraz Kurlar
Vadeli Piyasalarda Döviz Kuru Kotasyonu
Prim ve Iskontonun Hesaplanması
Vadeli İşlem Piyasalarının Fonksiyonları Avantaj ve Dezavantajları
VADELİ FAİZ ORANI ANLAŞMALARI (Forward Rate Agreements = FRA’ s)
Vadeli Faiz Oranı Anlaşmalarının Genel Hatları
Vadeli Faiz Oram Anlaşmalarında Uzun Pozisyon
Vadeli Faiz Oranı Anlaşmalarında Kısa Pozisyon
FRA faizlerinin hesaplanması
VADELİ KONTRATLAR (Futures)
Kontrat Piyasalarında Kâr ve Zarar
Uygun Korunma Oranının Belirlenmesi
Spot Fiyatlarla Kontrat Fiyatları Arasındaki İlişki
Beklenen Spot Fiyatlarla Kontrat Fiyatları Arasındaki İlişki
Vadeli Kontratlarla Faiz Oram Riski Yönetimi
Borsa İndeksleri Üzerine Vadeli Kontratlar
SWAPS
Faiz Swapı (interest rate swap)
Döviz Swap’ ı (cross currency swap)
Mal Swapı (commodity swap)
Diğer svvap türleri (variants)
Artan (accreting) swap
Azalan (amortising) swap
Değişken anaparalı swap (rolier-coaster swap)
Baz swapı (basis svvap)
Başlangıcı gecikebilen (forvvard-start) swap
Kuponsuz (zero-coupon) swap
Swap Bankasının Konumu
OPSİY ONLAR
Temel Opsiyon Türleri
Alım Opsiyonu (cali option)
Satım Opsiyonu (put option)
Opsiyonlar Aracılığıyla Riskten Korunma
Opsiyonlarm Değerleri ve Değeri Etkileyen Faktörler
Opsiyonlarm Fiyatlandırılmaları
Black-Scholes Modeli
Binomiai yaklaşım
Opsiyon fiyatının duyarlılığını ölçen göstergeler
Delta
Theta
Vega
Rho
Lambda
Gamma
OPSİYON BİLEŞİMLERİ
Yavılma (spread) stratejileri
Dikey yayılma (vertical spread)
Yatay Yayılma (Horizontal spread)
Diyagonal Yayılma (diagonal spread)
Değişkenlik (volatility) stratejileri
Straddle
Strangle
Kelebek (butterfly)
Akbaba (condor)
Çok Dönemli Opsiyonlar
Faiz tavanı opsiyonlan (caps)
Faiz tabanı opsiyonlan (floors)
Faiz kuşağı opsiyonlan (collars)
MELEZ YATIRIM ARAÇLARI {Hybrid Securities)
Tanım ve Genel Özellikler
Melez Yatırım Aracı Çeşitleri
Faiz Oranı/Döviz Kuru Melezi
Faiz Oranı / Özsermaye Melezi
Faiz Oranı / Döviz Kuru / Mal Fiyatı Melezi
Melez Yatırım Araçlarının Kullanımım Etkileyen Faktörler Yatırımcı Açısından Melez Varlık Tercih Nedenleri ihraççı Açısından Melez Varlık Tercih Nedenleri
SENTETİK YATIRIM ARAÇLARI (Synthetic Instruments)
Sentetik Satım (put) Opsiyonu
Sentetik Hisse Senedi
Swap İşlemlerinden Yararlanarak Sentetik Varlık Oluşturmak Sentetik Varlıklarla Gerçek Varlıklar Arasındaki Nitel' Farklar
KORUNMA (HEDGİNG) ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Hedge Oranı
Hedging Maliyeti
Hedging Etkinliği
Korunma (Hedging) Amaçlarının Tanımlanması
Korunma (Hedging) Etkinliğinin Değerlendirilmesi
AYIRIM RİSK YÖNETİMİ VE PORTFÖY KURAMI ARASINDAKİ ETKİLEŞİMLER
RİSK YÖNETİMİNDE PORTFÖY YAKLAŞIMI
Portföy Analizi Matematiği
Riskten Kaçınma ve Portföy Analizi
Yatırım Ufkunun Önemi (Zaman Boyutu)
Çok Dönemli Modelin Elemanları
Çok Dönem İçin Etkin Portföyler Seti
Yatırım Ufkuna Bağlı Olarak Uygun Portföyün Değişimi
Risksiz Varlık
RİSKE MARUZ DEĞER (RMD)
Value at Risk (VaR)
RMD Hesabında Kullanılan Parametreler
Tek Varlıktan Oluşan Portföy İçin RMD Hesabı
İki Varlık ya da Risk Faktöründen Oluşan Portföy İçin
RMD Hesabı
İkiden Fazla Varlık ya da Risk Faktöründen Oluşan
Portföy İçin RMD Hesabı
RMD Hesabında Kullanılan Yöntemler
Analitik RMD Yaklaşımı
Tarihi Simülasyon Yaklaşımı
Monte-Carlo Simülasyonu Yaklaşımı
Stres Testleri