İÇİNDEKİLER
Önsöz vii
Kısaltmalar Dizini ix
1. Bölüm Taşıma Türleri 1
1.1 Ulaşım Teknolojisinin Gelişimi 1
1.2 Değişik Taşıma Türleri 2
1.2.1 Karayolu Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 2
1.2.2 Demiryolu Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 3
1.2.3 Denizyolu Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 3
1.2.4 İç Suyolları Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 4
1.2.5 Havayolu Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 4
1.2.6 Boru Hatlarıyla Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 5
1.2.7 Karma Taşımacılığının Kuvvetli ve Zayıf Yönleri 5
1.3 Taşımacılıkta Rekabet ve İşbirliği5
2. Bölüm Taşınan Yükler ve Yük Birimleri 8
2.1 Taşınan Mal Grupları 8
2.1.1 Denizyoluyla Taşınan Yükler 8
2.1.2 Yük Birimlerinin Önemi ve Çeşitleri 9
2.1.3 Parça Yükler 10
2.1.4 Sapanlarla Yük Taşıma 11
2.1.5 Paletli Yük Taşıma 14
2.1.6 Palet ve Konteynerle Taşınan Yükler 17
2.1.6.1 Çuvallı Yükler 17
2.1.6.2 Balyalı Yükler 18
2.1.6.3 Fıçılı Yükler 18
2.1.6.4 Karton, Kutu ve Sandık Yükler 19
2.1.6.5 Tahta Sandık ve Kafesli Ambalaj Sandıklı Yükler 19
2.1.7 Dökme Yükler 19
2.1.8 Intermodal Yük Birimleri 20
3. Bölüm Denizyolu Taşımacılığı 21
3.1 Denizyolu Taşımacılığında Gemi Tip ve Boyutlarındaki Gelişmeler 21
3.2 Gemi Tiplerindeki Değişim Eğilimleri 22
3.3 Gemi Boyutlarını Sınırlayan Nedenler 22
3.4 Büyük Gemilerin Yapımını Özendirici Nedenler ve Sakıncaları 23
3.5 Taşımacılıkta Uzmanlaşma 23
3.6 Denizyolu Düzenli ve Düzensiz Hat Taşımacılığı 24
3.7 Taşımacılıkta Köprü Sistemi 25
3.7.1 Karaköprüsü 26
3.8 Taşıma Maliyetine Göre Uygun Taşıma Şeklinin Seçimi 28
4. Bölüm Taşıma Araçları 31
4.1 Değişik Taşıma Sistemlerinde Kullanılan Araçlar 31
4.1.1 Denizyolu Yük Taşıma Araçları 31
4.1.2 İç Suyolu Yük Taşıma Araçları 37
4.1.3 Demiryolu Yük Taşıma Araçları 39
4.1.4 Karayolu Yük Taşıma Araçları 41
4.1.4.1 Karayolu Yük Taşımacılığında Kullanılan Teknik Terimler 43
4.1.4.2 AB Ülkelerinde Kullanılan Karayolu Araçları 45
4.1.5 Demiryolu Vagonlarıyla Konteyner, Treyler ve Otomobil Taşınması 50
4.1.6 Intermodal-Türlerarası Taşımacılık Araçları 55
4.1.6.1 Refakatsiz veya Çekicisiz Taşıma Sistemi 55
4.1.6.2 Refakatli veya Çekicili Taşıma Sistemi 56
4.1.7 Havayolu Yük Taşıma Araçları 58
4.1.8 Boru Hattı Taşımaları 65
5. Bölüm Intermodal veya Karma Taşımacılık 66
5.1 Karma Taşımacılığın Esası ve Çeşitleri 66
5.2 Karma veya Zincirleme Taşımacılığın Ana Faaliyetleri ve Taşıma Maliyeti
69
5.2.1 Karma Taşımacılığı Oluşturan Öğeler 72
5.2.2 Intermodal Yük Birimleri 72
5.2.3 Karayolu, Demiryolu ve Denizyolu Araçlarıyla Taşınabilen Birim Yükler
73
5.2.3.1 Konteynerler 73
5.2.3.2 Konteyner Boyutları ve Yapıldıkları Malzemeler 73
5.2.3.3 Konteyner Tipleri 75
5.2.3.4 Gemilerde Konteyner İstifleme Kuralları 78
5.2.3.5 Konteynerlerin Intermodal Özelliği ve Bütünleyici Donanımları 79
5.2.3.6 Karma Taşımacılıkta Kullanılan Intermodal Yük Birimleri 84
5.2.3.7 Avrupa Intermodal Yük Birimi 86
5.3 Karma Taşımacılığın Yararları ve Türkiye Açısından Önemi 92
5.4 Karma Taşımacılıkta Kullanılan Teknik Terimler 95
6. Bölüm Limanlar ve Terminaller 97
6.1 Limanların Tarihçesi 97
6.2 Limanların Tanımı 98
6.3 Terminal Tanımı ve Türleri 99
6.3.1 Demiryolu Terminalleri 103
6.3.2 Denizyolu Terminalleri 103
6.3.3 Havayolu Yük ve Yolcu Terminalleri 105
6.3.4 Karayolu Yük ve Yolcu Terminalleri 105
6.3.5 Boru Hattı Terminalleri 105
6.4 Liman Mühendisliği 105
6.5 Limanların Görevi 107
6.6 Limanların Faaliyet Alanları 108
6.7 Limanların Tıkanıklığı 109
6.8 Limanların Rekabeti 109
6.9 Limanların Sınıflandırılması 110
6.9.1 Su Alanlarının Oluşumuna Göre Limanlar 111
6.9.2 İşlevleri veya Kullanış Amaçlarına Göre Limanlar 115
6.9.3 Coğrafi Konumlarına Göre Limanlar 115
6.9.4 Büyüklüklerine Göre Limanlar 116
6.9.5 Yük Akımı ve Gümrük İşlemlerine Göre Limanlar 116
6.9.6 Faaliyet Alanlarına Göre Limanlar 116
6.9.7 Yönetim Biçimlerine veya Sahiplerine Göre Limanlar 116
6.9.8 Elleçledikleri Yük Türüne Göre Limanlar 118
6.10 Limanlarda İyileştirme Çalışmaları 118
6.11 Limanlarda Özelleştirme Çalışmaları 118
6.12 Ekonomik Kalkınmada Limanların Rolü 119
6.13 Limanlarda Kullanılan Teknik Terimler 121
7. Liman ve Terminal Tasarımı 124
7.1 Giriş 124
7.2 Liman ve Terminallerin Gelişimi 126
7.3 Liman Ana Planı 127
7.3.1 Liman veya Terminal Tasarımını Etkileyen Etmenler 128
7.3.2 Yükün Özelliklerinin Etkisi 130
7.3.3 Yük Taşıma Araç ve Gereçleri 130
7.3.4 Elleçleme ve İstif Donatıları 131
7.3.5 İşletme Yöntemleri 131
7.3.6 Olanaklar 131
7.3.7 Basiretli Politikalar 132
7.3.8 Bilgi ve İletişim Teknolojisi 132
7.3.9 Teknolojideki Hızlı Gelişmeler 132
7.3.10 Fiyat Etkisi ve Bileşenleri 132
7.3.11 Katma Değer Lojistiği 133
7.3.12 Terminal Kara Alanları 133
7.3.13 İşçi Sorunlarının Etkisi 133
7.3.14 Liman Dışındaki Kuruluşların Etkileri 133
7.3.15 Ulaşımdaki Eğilim 134
7.3.16 İşçi Talepleri 134
8. Liman Tesisleri 135
8.1 Giriş 135
8.2 Limanı Oluşturan Elemanlar 135
8.3 Liman Su Alanı İçindeki Altyapılar 137
8.3.1 Gemi Geçiş Yolları Olarak Kanallar 137
8.3.2 Liman Su Alanları 139
8.3.3 Dalgakıran ve Mendirekler 143
8.4 Liman Kıyı Bölgesindeki Altyapılar 144
8.4.1 Rıhtımlar 145
8.4.2 İskeleler 145
8.4.3 Usturmaçalar ve Diğer Bağlama Düzenleri 147
8.5 Terminal Çeşitleri 147
8.5.1 Karışık Yük Terminalleri 147
8.5.2 Çok Maksatlı Terminaller 148
8.5.3 Ro-Ro Terminalleri 149
8.5.3.1 Ro-Ro Terminallerinde Gemi-Sahil Bağlantısı 153
8.5.4 Feribot Terminalleri 154
8.5.5 Yolcu Feribotu ve Yolcu Gemisi Terminalleri 155 8.5.6 Konteyner
Terminalleri 155
8.5.7 Kuru Dökme Yük Terminalleri 155
8.5.8 Sıvı Dökme Yük Terminalleri 160
8.5.9 Geleneksel Liman Sistemleri İçin Farklı Seçenekler 165
8.5.10 Açık Deniz Yapay Ada Terminalleri 166
8.5.11 İç Suyolu Terminalleri 170
8.5.12 Meyve Terminalleri 170
8.5.13 Balıkçı Limanları 170
9. Limanlarda Kullanılan Yükleme-Boşaltma Sistemleri 172
9.1 Limanlarda Makine Gücünden Yararlanmanın Nedenleri 172
9.2 Limanlarda ve Gemilerde Verilen Yük Elleçleme Hizmetleri 173
9.3 Konteyner Terminallerinin Yapısı ve İşleyişi 176
9.3.1 Konteyner Yük İstasyonları 179
9.4 Konteyner Elleçleme Donanımları 182
9.4.1 Gemi-Rıhtım Kreynleri 183
9.4.2 Konteyner Elleçleme Makinası (RS) 187
9.4.3 Kaldırma Sistemli Araçlar 189
9.4.4 Uzun Ayrık Bacaklı Konteyner Elleçleme ve Taşıma Makinaları 189
9.4.5 Lastik Tekerlekli Gantry Kreynler 190
9.4.6 İnsansız Konteyner Elleçleme 193
9.4.7 Otomatik İstifleme Kreynleri 193
9.4.8 SC İşlerinde ASC lerin Kullanımı 193
9.4.9 Raylı Gantry Kreynler 194
9.4.10 Çatallı Kaldıraçlar 195
9.4.11 Terminal Traktörleri 196
9.4.12 İntermodal (Karma) Taşımada Elleçleme Sistemleri 198
9.4.13 Konteyner Elleçlemesinde Kullanılan Diğer Donanımlar 202
9.5 Konteyner İstifleme Sistemleri 204
9.5.1 Çatallı Kaldıraçlı Kamyon ve RS Sistemi 205
9.5.2 Uzun Ayrık Bacaklı Konteyner Taşıma ve İstifleme Sistemi-SC 205
9.5.3 Lastik Tekerlekli ve/veya Raylı Gantry Kreyn Sistemi 206
Taşımacılık ve Liman Konusunda İngilizce-Türkçe Sözlük 209
Kaynaklar 240
Konu Dizini 244
Yazarın Diğer Kitapları 248
ÖNSÖZ
Günümüzde limanlar; ekonomik esaslar doğrultusunda yüklerin elleçlenmesini sağlayan, elleçlenen yükleri her türlü hava ve deniz koşullarında koruyan ve gemilerin emniyetle barınmasını sağlayan lojistik ve endüstri merkezleri haline gelmiştir. Liman mühendisliğinin konusu çok geniş olup; inşaat, geoteknik, hidrolik, gemi inşaatı, deniz teknolojisi, makine, işletme gibi mühendislik alanları ile taşımacılık ve lojistik konularını kapsamaktadır. Ayrıca dalga, akıntı, deniz dibini tarama, çevresel sorunlar, güvenlik önlemleri, kara alanlarının düzenlenmesi ile rıhtım, iskele ve kıyıdan açıkta gemi yanaşma yerleri, dalgakıran-mendirek tasarımı ve yapımı ile ilgili konuları da içerir. Liman planlayıcısı denince çoğu kez liman altyapısı ile ilgili hidrolik mühendisliğieğitimi almış inşaat mühendisleri akla gelir. Liman planlamasının sadece altyapıya yönelik olmayıp; üstyapı ve işletmecilik konularını da kapsadığı düşünüldüğünde; gemi inşaatı, makine, deniz teknolojisi mühendisleri ile kaptanlar ve liman işletmecilerinin de inşaat mühendisleriyle birlikte çalışmasıplanlamanın bütünlüğü ve etkinliği yönünden kaçınılmaz olmaktadır. Bu nedenle limanların tasarımının; altyapı, üstyapı, taşımacılık ve işletmecilik gibi değişik alanlardaki uzman kişilerden oluşturulan bir grup tarafından gerçekleştirilmesi daha yararlı olur.
Bu kitapta; denizyolu ulaşımının, karayolu ve demiryolu ulaşımıyla bütünleştiği yerler olan limanların altyapısının tasarımı ve yapımı konusunda inşaat mühendisliği konularının ayrıntılarına girilmeden üstyapı, işletmecilik ve yükleme-boşaltma donanımlarına ağırlık verilmiştir. Limanlardaki yüklerin hasar görmeden gemi ile rıhtım ve iskele arasında karşılıklı aktarılması hizmeti için, etkin ve ekonomik olan bazı mekanik ve otomatik çözümler bulunmuştur. Böylece limanlar en son teknolojik gelişmelere uygun, güvenli, modern, hızlı ve ekonomik yük elleçleme, taşıma ve istifleme sistemleriyle donatılmıştır. Böylece limanlar değişik yükler ve bu yükleri taşıyan gemilere göre ihtisaslaşan terminallerden oluşmaya başladı. Bu kapsamda başta konteyner, Ro-Ro, sıvı dökme yük, katı dökme yük, karışık yük ve yolcu terminalleri olmak üzere, yolcu ve araba feribotları, tren feribotları, balıkçı gemilerine hizmet veren terminallerle küçük tekneler için yat limanı denilen marinalar oluştu.
Limanlar ve terminaller konusundaki bu kitap dokuz bölüm ve konu ile ilgili ulaşım ve limancılık terimlerini kapsayan İngilizce-Türkçe sözlük kısmından oluşmaktadır. Birinci Bölümde; Yük ve yolcu taşımacılığı amacıyla kullanılan değişik taşıma türleri ve karma taşımacılığın üstün ve sakıncalı yönleri ve kullanım alanları belirtilmiştir. İkinci Bölümde; Yük taşımacılığında taşınan yüklerin çeşitleri, taşınma şekilleriyle her tür araçla taşınabilen intermodal yük birimleri açıklanmıştır. Üçüncü Bölümde; Denizyolu taşımacılığında kullanılan gemi tip ve boyutlarındaki gelişmeler, düzenli ve düzensiz hat taşımaları ile taşıma maliyetine uygun taşıma şeklinin seçimi anlatılmıştır. Dördüncü Bölümde; Değişik taşıma türlerinde kullanılan araçlar ve türlerarası taşımacılık sistemleri özetlenmiştir. Beşinci Bölümde; Karma (intermodal) taşımacılığıçeşitleri, esasları ve kullanılan yük birimleri anlatılmıştır. Altıncı Bölümde; Limanlar ve terminallerin tarihçesi, sınıflandırılması, kalkınmada limanla rolü, liman özelleştirme çalışmaları anlatılıp limanlarda kullanılan teknik terimler özetlenmiştir. Yedinci Bölümde; Liman ve terminallerin gelişimi ve tasarımını etkileyen etmenler belirtilmiştir. Sekizinci Bölümde; Liman su alanı ve kıyı bölgesindeki ıslak ve kuru altyapılar, gemi geçiş yolları olarak kanallar ve değişik terminal türleri anlatılmıştır. Dokuzuncu Bölümde; Limanlarda yüke uygun olarak kullanılan değişik yükleme-boşaltma amaçlı kreynler, terminal içi taşıma ve istifleme araçları çeşitli uygulama şekilleriyle anlatılmaktadır. Son olarak da konuya ilişkin İngilizce-Türkçe sözlük, kaynaklar, konu dizini eklenmiş ve yazarın diğer kitaplarının listesi verilmiştir.
Bu kitabın yazımında aşırılığa kaçmadan kabul görmüş ve yaygın kullanımı olan Türkçe karşılıklar kullanıldı veya uygun öneriler yapıldı. “Bir resim bin kelimeden daha iyidir” atasözünü daima hatırlayarak, son teknolojik gelişmelere uygun renkli fotoğraflara yeterli ölçüde yer vererek yazılanların anlaşılır ve kısa olmasına özen gösterildi. Değişik kaynaklardan yararlanarak kitaba konan şekil, fotoğraf ve tabloların özgün durumlarını bozmadan alındığı kaynaklar titizlikle belirtildi. Günümüzde çok yaygınlaşan farklı taşıma araçlarının ardışık ve/veya birlikte kullanıldığı karma veya zincirleme taşımacılık diye isimlendirdiğimiz intermodal taşımacılık yaklaşımıyla limanlar ve terminallerin üstyapı ve işletilmesi konusunda ciddi ve yeterli Türkçe bir yayın olmadığını düşünerek hazırladığım bu kitabın büyük bir eksikliği giderip karmaşıklığa neden olan bazı kavramlara açıklık getireceğine içtenlikle inanıyorum.
Bu eserin hazırlanış, yazım, düzenleme, baskıya hazırlama, baskı ve benzeri aşamalarında emek ve destek verenleri gruplandırarak alfabetik bir sırayla belirtmek istiyorum. İlk olarak her sıkışık anımda beni sabırla dinleyip sorunları tartışıp çözümüne katkı sağlayan, beni daima yüreklendiren, yurt içi ve yurt dışından güncel kaynakları bularak desteklerini sürdüren Prof.Dr.M.Cengiz Dökmeci’ye özellikle teşekkür ederim. Bu kapsamda ikinci kişi ise, halen yurt dışında çalışan eski bir öğrencim, meslektaşım ve arkadaşım Müh.Osman Nuri Aksoy’dur. Değerli dostumun her türlü destek ve yardımlarını şükranla belirtmek istiyorum. İkinci grup olarak sabır ve hoşgörü sınırlarını aşan isteklerimi sevgi ve saygı sınırları içinde hızla ve özenle yerine getiren Yrd.Doç.Dr.A.Cemil Dikili ve Yrd.Doç.Dr.Yalçın Ünsan’a iyi ki varsınız diyor çok değerli yardım ve destekleri için içten teşekkürlerini sunuyorum. Üçüncü grup olarak ailemin bir parçası gibi gördüğüm güler yüzlü, işlerinin ehli iki değerli hanımefendiden söz etmek istiyorum. Fakülte sekreterimiz Meryem Dikili’nin yoğun işleri arasında kitabın yazımına verdiği desteği asla unutmayacağımı belirterek teşekkür ediyorum. Kitabın bilgisayar ortamında yazımını özenle ve sabırla gerçekleştiren bölüm sekreterimiz Selver İngin’in severek verdiği destek olmasaydı bu kitap ortaya çıkmazdı. Bu nedenle benim için çok değerli ve anlamlı olan yardımlarına gönülden teşekkür ediyorum. Havayolu taşımacılığı konusunda yardımlarını cömertçe sunan Seza Yalız’a şükranlarımı sunuyorum.
Son olarak beni her zaman destekleyen ve metinleri okuyup düzelten eşim Nuran’ı sevgiyle anmak istiyorum. Kitabın basımını içtenlikle destekleyen Bahadır Algın’ın şahsında Birsen Yayınevine, özenli ve özverili bir uğraşı ile basımı gerçekleştiren başta Adnan Tavukçular, kızları Canan ve Ceyda hanımlar olmak üzere Cenkler Matbaası çalışanlarına en içten duygularla teşekkür ederim. Kitabın kuşe kağıda renkli olarak basılması için katkı sağlayan ve Kalmar marka liman donanımlarıyla ilgili fotoğrafların kullanımına izin veren, yük elleçleme makinalarının dünyadaki en önemli imalatçılarından biri olan Finlandiya kökenli “Cargotec Grubu” yetkililerine ve Toyota İstif Makinaları A.Ş. İstanbul şubesi Kalmar ürün müdürü Meltem Aydoğuş’a destekleri için şükranlarımı sunarım.
Tüm özenli çalışmalarıma rağmen, kitabın bazı kusur ve eksikliklerinin olması kaçınılmazdır. Bu nedenle mevcut bir eksikliği gidermek amacıyla hazırlanmış olan bu eser hakkında; limanlar, taşımacılık, lojistik ve denizcilik konusunda eğitim görenlerle uygulamacı olarak çalışanların yapacakları eleştiri ve önerilerin aşağıdaki adrese bildirilmesinden, mutluluk duyup titizlikle değerlendireceğimi belirtmek isterim
Ocak 2012 – İstanbul Prof.Dr.Reşat BAYKAL
[email protected]
0533 452 59 08