ÖNSÖZ
Enerji iletim sistemleri; enerji iletim hatlarından (hava hatları, yeraltı kabloları, denizaltı kabloları) ve transformatör merkezlerinden (açık-klasik tip ve gaz izoleli tip-GIS) meydana gelmektedir. Enerji iletim sistemleri, enerji üretim sistemleri (santraller) ile enerji dağıtım sistemleri (mesken ve sanayi yükleri) arasındaki bağlantıları gerçekleştirmektedir. Ülkemizdeki enerji iletiminde kullanılan gerilim seviyeleri 154kV ve 400kV’dur; 66kV’luk hatların çoğu 36 (34.5) kV ve daha düşük gerilimli hatlar ise enerji dağıtım hatlarıdır.
Ülkemizde enerji iletim sistemleri ile ilgili kamu kuruluşu Türkiye Elektrik Dağıtım İletim Anonim Şirketi’dir. (TEİAŞ).
TEİAŞ verilerine göre, 2020 Ağustos sonu itibariyle ülkemizdeki; elektrik enerjisi üresimi 199.3TWh, elektrik enerjisi tüketimi 199.8TWh, elektrik enerjisi ihracatı 1.2TWh ve elektrik enerjisi ithalatı 1.7TWh’dir. 31.01.2020 tarihli verilere göre ise, iletim hattı uzunluğu 70,034km ve transformatör merkezi sayısı 747’dir. 2020 Eylül sonu itibariyle ülkemizdeki santral kurulu gücü ise 93,207.1MW’dır.
Bu kitap altı cilt olarak planlanan “Enerji İletim Sistemleri” kitap serisinin üçüncüsünün birinci kısmıdır. Cilt 3’ün hacmi fazla olduğu için iki kısımda yayınlanması daha uygun görülmüştür. Bu kitap (Cilt 3/Kısım 1); Enerji İletim Sistemleri Cilt 1, 2/1, 2/2, 3/2, 4, 5 ve 6 ile birlikte, elektrik enerjisinin iletimine ilişkin proje/tasarım ve işletme konularının bir bütün olarak ele alınması düşüncesiyle hazırlanmıştır.
Toplam beş bölümden oluşan kitapta, hava hattı ve yeraltı/denizaltı kablosu ile enerji iletiminin ve transformatör (şalt) merkezlerinin temel tasarım ilkeleri yer almaktadır.
Yüksek lisans ve doktora tez danışmanım olan, bugüne kadar bilgilerinden ve önerilerinden her zaman yararlandığım değerli hocam Prof. Dr. Nesrin TARKAN’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Kitabın elektrik mühendisliği bölümlerindeki öğrencilere, elektrik-elektronik mühendisliği bölümlerindeki öğrencilere, konu ile ilgili mühendislere yararlı olmasını dilerim.
Selim AY
YTÜ, Davutpaşa
12 Ekim 2020
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ....................................................................................................................................................vii
SEMBOL LİSTESİ.....................................................................................................................................viii
KISALTMALAR LİSTESİ.............................................................................................................................xi
1.0 ENERJİ İLETİM SİSTEMLERİNİN PROJELENDİRİLMESİNE İLİŞKİN TEMEL ESASLAR
1.1 Enerji İletim Sistemlerinin Sınıflandırılması...........................................................................................1
1.2 Enerji, İletim Sistemlerinin Planlama Esasları............................................................. ........................20
1.3 Enerji İletim Sistemlerinin Tasarım Esasları..........................................................................................25
1.4 Enerji İletim Hatlarının Ekonomik Gerilim Seviyesinin Belirlenmesi.........................................................58
1.5 Enerji İletim Hatlarının Devre Sayısının Belirlenmesi..............................................................................61
1.6 Enerji İletim Hava Hatlarının Demet Sayısının Belirlenmesi.....................................................................67
1.7 Enerji İletim Hatlarının Yapım Maliyeti..................................................................................................74
1.8 TEİAŞ İletim Sistemi Fiyatlandırma Esasları.........................................................................................89
1.9 Elektrik Tesislerinde Proje Yönetmeliği.................................................................................................96
2.0 ENERJİ İLETİM HAVA HATLARININ PROJELENDİRİLMESİ
2.1 Topoğrafya Terimleri............................................................................................................................103
2.2 Topoğrafya Ölçü Aletleri......................................................................................................................119
2.3 Enerji İletim Hattı Direklerinin Projelendirilmesine İlişkin Genel Esaslar....................................................129
2.3.1 Direklere Etki Eden Dış Yükler............................................................................................................129
2.3.2 İletken Salınım Açısı ve İzolatör Salınım Açısı.......................................................................................133
2.3.3 Direkler İçin Güvenlik Aralıkları............................................................................................................134
2.3.4 Direklerin Tasarım Esasları.................................................................................................................135
2.3.5 Direk Temellerinin Tasarım Esasları.....................................................................................................144
2.4 TEİAŞ Tip Proje Direkleri.....................................................................................................................148
2.5 TEİAŞ Tip Proje Direklerinin Kullanma Koşulları.....................................................................................189
2.6 TEİAŞ Tip Proje Direklerinin Boyları ve Ağırlıkları....................................................................................200
2.7 Profil ve Yan Profil...............................................................................................................................212
2.8 Enerji İletim Hava Hatlarının Projelendirilmesinde Dikkate Alınan Meteorolojik ve Çevresel Parametreler.......218
2.9 Enerji İletim Hava Hatlarının Projelendirme Aşamaları..............................................................................247
2.10 Sehim Şablonu...................................................................................................................................255
2.11 Up-lift Kontrolü....................................................................................................................................259
2.12 Direk Boy Şablonu..............................................................................................................................261
2.13 Sehim Şablonunun ve Direk Boy Şablonunun Kullanılışı.........................................................................262
2.14 Gevşek İrtibat Sehim Şablonu..............................................................................................................263
2.15 Ayak En Kesit Diyagramı....................................................................................................................277
2.16 Ayak Seçim Şablonu..........................................................................................................................280
2.17 Direk Ayaklarının Boylarının Belirlenmesi..............................................................................................288
2.18 İzolatör Zincir Salınım Eğrisi................................................................................................................291
2.19 Enerji İletim Hattı Projesindeki Mekanik Hesaplar..................................................................................296
2.20 Enerji İletim Hava Hatları İçin En Küçük Güvenlik Uzaklıkları..................................................................299
3.0 ENERJİ İLETİM YERALTI VE DENİZALTI KABLOLARININ PROJELENDİRİLMESİ
3.1 Genel Planlama Esasları.....................................................................................................................322
3.2 Altyapı Tesislerinin Düzeni...................................................................................................................324
3.3 Zemin Etüdü.......................................................................................................................................327
3.4 Yeraltı Kablolarının Projelendirme Esasları.............................................................................................339
3.5 Denizaltı Kablolarının Projelendirme Esasları..........................................................................................345
4.0 ENERJİ İLETİM HAVA HATLARININ MEKANİK HESAPLARI
4.1 Ek Yüklerin Hesabı..............................................................................................................................355
4.1.1 Buz Yükünün Hesabı..........................................................................................................................355
4.1.2 Rüzgar Yükünün Hesabı......................................................................................................................360
4.1.3 Buz+Rüzgar Yükünün Hesabı..............................................................................................................367
4.1.4 Galloping Hesabı.................................................................................................................................370
4.2 Değişik İklim Koşullarında Faz İletkenindeki ve Koruma Telindeki Mekanik Zorlanmaların Hesaplanması.......374
4.2.1 Genel Bilgi..........................................................................................................................................374
4.2.2 Enerji İletim Hatlarında Kullanılan İletkenler.............................................................................................375
4.2.3 İletken Eğrisi........................................................................................................................................379
4.2.4 Kritik Direk Açıklığı...............................................................................................................................383
4.3 Değişik İklim Koşullarında Faz İletkeninin ve Koruma Telinin Sehimlerinin Hesaplanması.............................388
4.3.1 Kritik Sıcaklık......................................................................................................................................388
4.3.2 Sehim Hesabı......................................................................................................................................389
4.4 Off-set Hesabı.......................................................................................................................................395
5.0 ENERJİ İLETİM SİSTEMLERİNİN ELEKTRİKSEL HESAPLARI
5.1 Enerji İletim Hava Hatlarının Elektriksel Hesapları.....................................................................................400
5.1.1 Enerji İletim Hava Hatlarının Akım Taşıma Kapasitesi...............................................................................400
5.1.2 Enerji İletim Hava Hatlarının R L C Parametreleri.....................................................................................402
5.1.3 Enerji İletim Hava Hatlarının Simetrili Bileşen Parametreleri......................................................................417
5.1.4 Enerji İletim Hava Hatlarının Darbe Empedansları.....................................................................................424
5.2 Enerji İletim Yeraltı ve Denizaltı Kablolarının Elektriksel Hesapları...............................................................432
5.2.1 Enerji İletim Yeraltı ve Denizaltı Kablolarının Akım Taşıma Kapasiteleri.......................................................432
5.2.2 Enerji İletim Yeraltı ve Denizaltı Kablolarının R L C Parametreleri...............................................................445
5.2.3 Enerji İletim Yeraltı ve Denizaltı Kablolarının Simetrili Bileşen Parametreleri................................................465
5.3 Transformatör ve Şalt Merkezlerinin Elektriksel Hesapları..........................................................................469
5.3.1 Topraklama İletkeninin Kesitinin Belirlenmesi..........................................................................................469
5.3.2 Topraklama Ağının Direncinin Hesaplanması...........................................................................................471
5.3.3 Göz Geriliminin ve Adım Geriliminin Hesaplanması..................................................................................485
5.3.4 Topraklama Ağından Geçecek Akımın Belirlenmesi.................................................................................489
5.4 İzolatör Seçimi.....................................................................................................................................493
5.5 Enerji İletim Sistemindeki Güç Kayıplarının Hesaplanması.......................................................................500
5.5.1 Enerji İletim Hattının Faz İletkenindeki Joule Kayıpları.............................................................................501
5.5.2 Enerji İletim Hatttının Koruma Telindeki Joule Kayıpları............................................................................503
5.5.3 Güç Transformatörlerindeki Bakır (Sargı) Kayıpları...................................................................................504
5.5.4 Güç Transformatörlerindeki Demir (Nüve) Kayıpları..................................................................................505
5.5.5 Enerji İletim Hatlarındaki Korona Kayıpları..............................................................................................507
5.5.6 Zincir İzolatörlerin İzolasyon Kayıpları....................................................................................................519
5.5.7 Yeraltı ve Denizaltı Kablolarının Dielektrik Kayıpları.................................................................................520
5.5.8 Büyük Güçlü Asenkron Motorların Kayıpları...........................................................................................521
5.5.9 Enerji İletim Hatlarının Neden Olduğu Radyo Parazitleri...........................................................................521
5.5.10 Enerji İletim Hatlarının Neden Olduğu Televizyon Parazitleri.....................................................................527
5.5.11 Enerji İletim Hatlarının Neden Olduğu Duyulabilir Gürültü.........................................................................528
KAYNAKLAR................................................................................................................................................537
Bilgisayar Destekli Enerji İletim Hattı Projelerine İlişkin Fotoğraflar.....................................................................542
DİZİN...........................................................................................................................................................566